بهترین راه برای آشنایی با عقاید یک فیلسوف این است که آثار اصلی آن فیلسوف خوانده شوند، اما این به معنای آن نیست که از همان ابتدا و بدون هیچ مطالعه‌ی خاصی پژوهشگر فلسفه به مطالعه‌ی آثار این یا آن فیلسوف مشغول شود، بل به معنای آن است که از برای آشنایی با عقاید و اندیشه‌های یک فیلسوف نباید به مطالعه‌ی آثار شارحان فلسفه‌ی آن فیلسوف اکتفا شود. عقیده‌ام این است که یک نوآموز فلسفه باید یک مسیر خاص را برای فهمیدن عقاید یک فیلسوف طی کند. نخست آن که به مطالعه‌ی کتاب‌های عام و به نوعی کتاب‌های تاریخ فلسفه در راستای آشنایی با عقاید فیلسوف بپردازد، سپس کتاب‌هایی کلی و ساده در راستای شرح عقاید آن فیلسوف بخواند و به‌تدریج این کتاب‌های ساده جای خود را به کتاب‌های متوسط، از لحاظ دشواری و عمق، دهند و در این مرحله نوآموز نباید به همین کتاب‌ها اکتفا کند بل بایستی درصدد مطالعه‌ی آثار اصلی آن فیلسوف برآید و پس از آن راه مطالعه‌ی کتاب‌های تخصصی و عمیق در باب آثار آن فیلسوف را باز کند و زمانی که این کتاب‌ها را هم مطالعه کرد بازگردد و باری دیگر با تمرکزی بیش‌تر مطالعه‌ی آثار اصلی آن فیلسوف را از سر گیرد. در همین راستا، در این نوشتار به معرفی کتاب‌هایی که می‌توانند در راستای فهم آثار ویتگنشتاین بسیار به کار آیند خواهم پرداخت. البته که همچون نوشتارِ مربوط به آثار نیچه در این نوشتار نیز تمرکز-ام صرفاً روی آثاری است که به فارسی ترجمه شده‌اند.
کتاب‌های مفید برای فهم آثار ویتگنشتاین
آن‌چه که در ادامه می‌آید به ترتیبِ اولویت زمانی است، یعنی آن که نخستین کتاب، مطالعه‌اش بر چهارمین کتاب اولویتِ زمانی دارد – البته که این اولویت و این ترتیب برای نوآموزان فلسفه است، یعنی کسانی که تازه مطالعه‌ی فلسفه را آغاز کرده‌اند یا به هر حال تازه می‌خواهند مطالعه‌ی فلسفه‌ی ویتگنشتاین را آغاز کنند [چه بسا کسی با فلسفه‌ی غرب آشنایی بسیاری دارد اما تاکنون آن‌گونه که باید فلسفه‌ی ویتگنشتاین را مطالعه نکرده است. بدیهی است که چنین کسی برای مطالعه‌ی آثار ویتگنشتاین تفاوت بسیاری ندارد با کسی که آشنایی زیادی با فلسفه‌ی غرب ندارد].
1- کتاب‌های تاریخ فلسفه
نخستین کاری که نوآموز فلسفه‌ی ویتگنشتاین باید انجام دهد مطالعه‌ی کتاب‌های تاریخ فلسفه‌ای است که بخشی از آن‌ها به ویتگنشتاین اختصاص داده‌شده‌اند.
من نمی‌توانم تمامی آن‌ها را نام ببرم، چراکه واقعاً تمامی تاریخ‌فلسفه‌های موجود در بازار را نخوانده‌ام [و دلیلی هم ندارد بخوانم]، اما به هر حال تا جایی که خوانده‌ام کتاب‌های زیر بخش کوچک یا بزرگی‌شان به ویتگنشتاین اختصاص داده شده:
الف| جلد نهم تاریخ فلسفه راتلج مربوط به انتشارات حکمت [نویسنده: جان. وی. کنفیلد]
ب| تاریخ مختصر فلسفه جدید [نویسنده: راجر اسکروتن]
ج| فلسفه‌ی معاصر اروپایی [نویسنده: ای.ام. بوخنسکی]
2- کتاب آشنایی با ویتگنشتاین اثر پل استراترن
این کتاب همچون سایر آثار پل استراترن بسیار سطحی‌ست و واقعاً خیلی ارزش آن را ندارد که بابت خرید آن پول زیادی پرداخت شود، اما شاید آن‌قدر هم بد نباشد اگر مدخل مطالعه در باب ویتگنشتاین، البته پس از تاریخ‌فلسفه‌هایی که در بالا نام بردم، باشد. عمده‌ی بحث استراترن در این کتاب معطوف به زندگی ویتگنشتاین است، اما به هر حال در حین صحبت‌های‌اش اشاراتی هم به فلسفه‌ی ویتگنشتاین دارد. این کتاب در 70 صفحه [که البته در واقع 40 صفحه هم نیست، چراکه اولاً کلمات به شکل بزرگ چاپ شده‌اند و ثانیاً بخشی از کتاب به موارد اضافی اختصاص داده شده] و با ترجمه‌ی علی‌جوادزاده توسط نشر مرکز چند سالی است که روانه‌ی بازار شده.
3- کتاب قدم اول: ویتگنشتاین اثر جان هیتون
سری‌کتاب‌های قدم اول، با وجودی که مصور هستند و آن‌چنان هم پرحجم نیستند، برای آشنایی اولیه با افکار فلاسفه گزینه‌هایی مناسب اند. کتاب قدم اول ویتگنشتاین هم کتاب خوبی است. این کتاب حجمی شاید برابر با کتاب پیشین داشته باشد اما قطعاً کتاب بهتری است و مطالعه‌ی آن برای کسی که تازه پای در جاده‌ی فهم آثار ویتگنشتاین گذاشته مفید خواهد بود.
کتاب قدم اول ویتگنشتاین توسط محمد فیروزکوهی ترجمه شده و در 156 صفحه [که البته بخش عمده‌ای از صفحه‌ها را تصاویر دربرگرفته‌اند] توسط نشر شیرازه روانه‌ی بازار شده.
4- کتاب چگونه ویتگنشتاین بخوانیم؟ اثر ری مانک
چگونه فلانی بخوانیم؟ مجموعه‌ای‌ست که بسیاری از فلاسفه‌ی جدید را پوشش داده و درصد عمده‌ای از این کتاب‌ها هم به فارسی برگردانده شده‌اند. هر فصلِ این کتاب‌ها روی یکی از اندیشه‌های اصلی هر فیلسوف انگشت گذاشته و ابتدای هر فصل نه با توضیحات نویسنده‌ی کتابِ چگونه فلانی بخوانیم، بل با نوشته‌های خودِ آن فیلسوف در باب موضوع آن فصل آغاز می‌شود که البته ایده‌ی خوبی است؛ اما به هر حال این کتاب‌ها هم بسیار ابتدایی هستند و بایستی در مراحل آغازین آشنایی با اندیشه‌های هر فیلسوف مطالعه شوند.
کتاب چگونه ویتگنشتاین بخوانیم کتابی ست از ری مانک که فصول ابتدایی آن مربوط به کتاب تراکتاتوس و فصول انتهایی مربوط به مباحث اصلی کتاب پژوهش‌های فلسفی هستند.
کتاب چگونه ویتگنشتاین بخوانیم توسط یکی از مترجمانی که چندین کتاب دیگر در مورد ویتگنشتاین ترجمه کرده یعنی آقای همایون کاکاسلطانی به فارسی برگردانده شده و توسط نشر رخ‌داد نو در 124 صفحه منتشر شده‌است [البته من سری این کتاب‌های چگونه فلانی بخوانیم را از انتشارات رخ‌داد نو دارم، اما گویا به‌تازگی نشر نی امتیاز این کتاب‌ها را از این ناشر خریده و با همان مترجمان و همان طراحی جلد منتشر ساخته‌است].
5- کتاب ویتگنشتاین اثر دیوید پیرس
این کتاب از نخستین کتاب‌هایی است که برای فهم بهترِ آثار ویتگنشتاین به فارسی برگردانده شده. چاپ نخست این کتاب مربوط به سال 1379 است و آقای نصرالله زنگویی کتاب را به فارسی ترجمه کرده.
این کتاب خیلی کتاب عمیقی نیست، اما از کتاب‌های فوق ژرفای بیش‌تری دارد و مباحث مربوط به اندیشه‌های ویتگنشتاین را با شرح‌وبسط بیش‌تری نسبت به کتاب‌های فوق مورد بحث قرار داده. هم اندیشه‌های ویتگنشتاین اول [یعنی ویتگنشتاین مربوط به رساله‌ی منطقی‌فلسفی یا همان تراکتاتوس] در این کتاب توضیح داده شده‌اند و هم اندیشه‌های ویتگنشتاینِ دوم [یعنی کتاب پژوهش‌های فلسفی]. البته اندیشه‌های ویتگنشتاین در میانه‌ی این دو کتاب هم مورد بحث قرار گرفته‌اند، مثلاً اندیشه‌های او در کتاب‌های آبی و قهوه‌ای، یا گرامر فلسفی و …، اما به طول و تفصیل اندیشه‌های‌اش در دو کتاب اصلی مورد بحث قرار نگرفته‌اند.
کتاب ویتگنشتاین از دیوید پیرس با ترجمه‌ی آقای زنگویی توسط نشر سروش در 212 صفحه سال‌ها پیش وارد بازار شده و ممکن است مقداری پیدا کردن آن دشوار باشد.
6- کتاب ویتگنشتاین [راهنمایی برای سرگشتگان] اثر مارک آدیس
این کتاب توسط یکی از متخصصین فلسفه‌ی ویتگنشتاین نگاشته شده و ترجمه‌ی آن هم کار یکی از علاقه‌مندان به فلسفه‌ی ویتگنشتاین در ایران است، یعنی همایون کاکاسلطانی.
در این کتاب در مورد بسیاری از جنبه‌های فلسفه‌ی ویتگنشتاین بحث شده، از مباحث رساله و پژوهش‌های فلسفی گرفته تا دیدگاه‌های دینی و زیباشناسی و البته معرفت‌شناسی ویتگنشتاین. کتاب با آن که خیلی پرحجم نیست اما پس از مطالعه‌ی کتاب‌های فوق می‌تواند گامی مهم در فهمِ بهتر آثار ویتگنشتاین باشد.
این کتاب توسط نشر کتاب پارسه و در 230 صفحه چاپ و منتشر شده‌است.
7- کتاب ماهیت بشر از دیدگاه ویتگنشتاین اثر دیوید هکر
این کتاب از دو – سه کتاب آخری که در بالا نام بردم سطحی‌تر و کم‌حجم‌تر است، اما آن را اینجا آوردم چون اولاً مقداری بحث‌های این کتاب در مورد فلسفه‌ی ذهن ویتگنشتاین گویاتر اند و ثانیاً آن که مطالعه‌ی آن در مرحله‌ی آخرِ پیش از مطالعه‌ی کتاب‌های خود ویتگنشتاین می‌تواند به‌مثابه‌ی یک مرور کلی بر کتاب‌های پیشین باشد.
این کتاب کم‌حجم و 92 صفحه‌ای در قطع پالتویی توسط نشر هرمس چاپ و منتشر شده‌است. ضمناً مترجم کتاب، مرحوم سهراب علوی‌نیا است، کسی‌که تا جایی‌که می‌دانم یک کتاب دیگر در مورد ویتگنشتاین ترجمه کرده‌است.
8- آثار خود ویتگنشتاین
پس از مطالعه‌ی چندین کتاب و خو گرفتنی عالی با فلسفه و آثار ویتگنشتاین، نوبت به آن می‌رسد که خود آثار ویتگنشتاین را مطالعه کنید. تا این مرحله قطعاً با تقدم و تأخر کتاب‌های ویتگنشتاین و اهمیت هر یک آشنا شده‌اید [منظور-ام مرحله‌ای است که کتاب‌های فوق را مطالعه کرده‌اید] و قطعاً فهمیده‌اید که میان تفکر اول و دوم ویتگنشتاین چه شکافی و البته شاید چه شباهت‌هایی وجود دارد.
نخستین کتابی که باید بخوانید کتاب رساله‌ی منطقی‌فلسفی ویتگنشتاین است. تا جایی که من می‌دانم 3 ترجمه از این کتاب صورت گرفته. یک کتاب از آقای عبادیان در اواخر دهه‌ی 60 شمسی، یک ترجمه از آقای ادیب‌سلطانی و ترجمه‌ای جدیدتر از یکی از علاقه‌مندان به فلسفه‌ی ویتگنشتاین و در کل فلسفه‌ی تحلیلی، یعنی آقای سروش دباغ.
از وضعیت ترجمه‌ی جناب عبادیان خبر ندارم، چون تا کنون حتی کتاب کاغذی آن را از نزدیک هم ندیده‌ام، اما ترجمه‌های آقایان ادیب‌سلطانی و دباغ عالی اند و خصوصاً آن که ترجمه‌ی آقای دباغ با شرح و تحلیل همراه است.
پس از این‌ها می‌توانید کتاب آبی و قهوه‌ای را بخوانید. این کتاب، که در واقع دو کتاب است، توسط آقای ایرج قانونی به فارسی برگردانده شده.
پس از این کتاب هم نوبت به پژوهش‌های فلسفی می‌رسد، که به‌نوعی می‌توان آن را اصلی‌ترین کتاب ویتگنشتاین دانست. این کتاب توسط مرحوم فریدون فاطمی به فارسی برگردانده شده.
پس از مطالعه‌ی عمیق این کتاب نوبت به مطالعه‌ی کتاب در باب یقین می‌رسد که توسط آقای مالک حسینی به فارسی ترجمه شده [البته گویا به تازگی این کتاب توسط آقای موسی دیباج هم ترجمه شده که متأسفانه تاکنون این ترجمه‌ی جدید را نخوانده‌ام].
البته جز این‌ها چند کتاب دیگر هم از ویتگنشتاین به فارسی ترجمه شده‌اند، هرچند که آن کتاب‌ها در اندیشه‌ی ویتگنشتاین نسبت به این کتاب‌هایی که نام بردم از اهمیتی کم‌تر برخوردار اند از جمله: درباره‌ی رنگ‌ها با ترجمه‌ی خانم لیلی گلستان، کتاب فرهنگ و ارزش با ترجمه‌ی امید مهرگان و کتاب برگه‌ها با برگردان مالک حسینی.
9- کتاب مقدمهای بر تراکتاتوس ویتگنشتاین نوشته‌ی جی. ئی. ام. انکسوم
تا این‌جای کار، اگر از این فهرست پیروی کرده باشید، کلی کتاب در شرح فلسفه و آثار ویتگنشتاین خوانده‌اید و از آن‌ها مهم‌تر مروری هم بر آثار اصلی ویتگنشتاین داشته‌اند و بنابراین نسبت به روز اول کلی جلو هستید و به‌خوبی توانسته‌اید با بسیاری از اندیشه‌های ویتگنشتاین تا به حد بسیار زیادی آشنا شوید. اما ممکن است حین مطالعه‌ی آثار ویتگنشتاین برخی موارد را آن‌چنان که باید درنیافته باشید [که البته این امر به سبب زبانِ دشوار و موجز ویتگنشتاین امری طبیعی است]، بنابراین بهتر است پس از مطالعه‌ی آثار ویتگنشتاین باری دیگر به مطالعه‌ی کتاب‌هایی دیگر در شرح آثار او بپردازید، اما این بار کتاب‌هایی عمیق‌تر و تخصصی‌تر.
نختستین کتاب در این مرحله می‌تواند کتابی در شرح کتابِ اول ویتگنشتاین یعنی رساله‌ی منطقی‌فلسفی باشد. کتاب مقدمهای بر تراکتاتوس ویتگنشتاین کتابی 230 صفحه‌ای در شرح کتاب تراکتاتوس است. البته که در کتاب‌های بالا بخش عمده‌ای از کتاب‌ها به شرح این کتاب اختصاص داده شده بود و حتی مترجم کتاب رساله، یعنی آقای دباغ، هم کلی شرح و تحلیل روی این کتاب نوشته، با این حال مطالعه‌ی این کتاب – یعنی کتاب مقدمهای بر تراکتاتوس ویتگنشتاین – می‌تواند برای تسلط بیش‌تر روی کتاب تراکتاتوس مفید باشد.
این کتاب هم توسط همایون کاکاسلطانی ترجمه شده و نشر گام نو آن را منتشر کرده‌است.
10- کتاب راهنمایی بر پژوهش‌های فلسفی اثر ماری مک‌گین
پس از مطالعه‌ی کتاب راهنمای تراکتاتوسِ ویتگنشتاین، عالی است اگر کتاب راهنمایی بر پژوهش‌های فلسفی اثر ماری مک‌گین را هم مطالعه کنید. کتاب قبلی راهنمایی خوب برای یادگیری و تسلط بیش‌تر بر روی اولین کتاب اصلی ویتگنشتاین بود و این کتاب راهنمایی عالی برای تسلط بر دومین کتاب اصلی ویتگنشتاین یعنی پژوهش‌های فلسفی است. جز فصل اول کتاب که مروری کلی بر کتاب ویتگنشتاین است، باقی فصول به ترتیب خود کتاب ویتگنشتاین پیش می‌روند.
این کتاب خوب با ترجمه‌ی ایرج قانونی در 263 صفحه توسط نشر علم چاپ و منتشر شده‌است.
11- کتاب بی‌دلیلی باور اثر مینو حجت
دو کتاب پیشین هر یک راهنمایی برای کتاب‌های اصلی ویتگنشتاین بودند، اما اگر همچون بسیاری از شارحان اندیشه‌ی ویتگنشتاین، کتاب بی‌دلیلی باور را یکی از کتاب‌های اصلی ویتگنشتاین بدانیم و محتوای این کتاب را فلسفه‌ی سوم ویتگنشتاین در نظر بگیریم، کتاب بی‌دلیلی باور همچون دو کتاب پیشین راهنمایی بر یکی از آثار ویتگنشتاین خواهد بود و همچنین ازآن‌جا که بسیار جامع و دقیق نگاشته شده لیاقت آن را دارد که نام آن را در زمره‌ی بهترین کتاب‌ها در راستای غور در آثار ویتگنشتاین آوریم.
نویسنده‌ی این کتاب شرح‌های مختلفی بر کتاب در باب یقین ویتگنشتاین آورده و نظرات ویتگنشتاین‌شناسان برتر جهان در باب این کتاب، یعنی کتاب در باب یقین، را گرد آورده و توضیح داده و دست‌آخر نظر خود در باب این کتاب را بیان می‌دارد.
کتاب بی‌دلیلی باور در 435 صفحه و در قطع پالتویی توسط نشر هرمس به چاپ رسیده و منتشر شده است.
12- قواعد و زبان خصوصی از نظر ویتگنشتاین اثر سول کریپکی
کریپکی، زبان‌شناس برجسته‌ی قرن بیستم، در این کتاب به بحث‌های ویتگنشتاین در باب زبان در کتاب پژوهش‌های فلسفی می‌پردازد و آن‌ها را به‌صورت تخصصی مورد بررسی قرار می‌دهد. مطالعه‌ی این کتاب پس از آشنایی با کتاب پژوهش‌های فلسفی بسیار مفید می‌تواند بود.
این کتاب توسط دو مترجم به فارسی برگردانده شده:
کاوه لاجوردی که کتاب او توسط نشر مرکز منتشر شده.
حمیدرضا محمدی که کتاب او را نشر نی منتشر ساخته.
13- کتاب معماری زبان و ذهن در فلسفه‌ی ویتگنشتاین اثر آنتونی کنی
آنتونی کنی از تاریخ‌فلسفه‌نویسان شهیر است و این کتاب او هم یکی از بهترین کتاب‌ها در راستای شرح فلسفه‌ی ویتگنشتاین به شمار می‌رود. البته نام اصلی این کتاب، «ویتگنشتاین» است و نامی که روی جلد می‌بینید نامی است که مترجم کتاب یعنی آقای محمدرضا اسمخانی روی آن گذاشته.
این کتاب شرحی عالی از فلسفه‌ی ویتگنشتاین از ابتدا تا انتها به دست می‌دهد و قطعاً کتابی است که باید پس از کلی مطالعه‌ی ویتگنشتاین مورد مطالعه قرار گیرد. مطالعه‌ی این کتاب را به شدت توص
یه می‌کنم.
این کتاب توسط نشر ققنوس در 343 صفحه چاپ و منتشر شده‌است.
14- کتاب فلسفه‌ی پسین ویتگنشتاین اثر اسوالد هنفلینگ
آخرین کتاب فهرست ما در این نوشتار همین کتاب است. این کتاب از بهترین کتاب‌هایی ست که می‌توانید در باب فلسفه‌ی ویتگنشتاین بخوانید. باوجودی‌که نام کتاب دلالت بر فلسفه‌ی پسین ویتگنشتاین دارد، حدود 50 صفحه از کتاب به شرح رساله‌ی منطقی‌فلسفی اختصاص داده شده. هنفلینگ در این کتاب با زبانی رسا و به‌دور از مغلق‌نویسی به شرح اندیشه‌های ویتگنشتاین از کتاب پژوهش‌های فلسفی به بعد پرداخته و در برخی جاها اشاراتی هم به کتاب رساله داشته است.
این کتاب توسط خانم مینو حجت، نویسنده‌ی کتاب بی‌دلیلی باور که در بالا به آن اشاره کردم، به فارسی برگردانده شده و در قطع پالتویی و در 314 صفحه توسط نشر هرمس چاپ منتشر شده‌است.
1- بحث‌های بسیاری در باب ارتباط دین و عقاید ویتگنشتاین وجود دارند و چند کتاب هم در همین راستا به فارسی ترجمه شده‌اند، اما ازآن‌جا که بحث من در این نوشتار بیش‌تر معرفی کتاب‌هایی بود که اختصاصاً موجب افزایش فهم و تسلط بر کتاب‌های ویتگنشتاین و خصوصاً آثار اصلی او می‌شوند از نام‌بردن این کتاب‌ها در فهرست فوق اجتناب کردم. به هر صورت 2 تا از بهترین‌های این کتاب‌ها به قرار زیر هستند:
- دیدگاه دینی ویتگنشتاین اثر نورمن مالکوم [این کتاب اثر دوست ویتگنشتاین یعنی نورمن مالکوم است و یکی از شاگردان برجسته‌ی ویتگنشتاین هم ویراستاری آن را انجام داده است؛ بنابراین قطعاً می‌تواند کتابی عالی برای مطالعه باشد. علی زاهد این کتاب را به فارسی برگردانده است.]
- لودویگ ویتگنشتاین، ربط فلسفه‌ی او به باور دینی اثر ویلیام دانالد هادسون [این کتاب هم در همان راستاست و با این حال شرحی هم بر کتاب‌های اصلی ویتگنشتاین دارد. نویسنده‌ی کتاب ویلیام دانالدهادسون و مترجم آن آقای مصطفی ملکیان است. این کتاب توسط نشر هرمس با شکل‌وشمایلی متفاوت هم به چاپ رسیده است. جلد هردوی این کتاب‌ها را که در واقع یک کتاب اند می‌توانید در زیر ببینید:
2- از کتاب ویتگنشتاین در تبعید تعاریفی شنیده‌ام، اما متأسفانه تا کنون این کتاب را مطالعه نکرده‌ام؛ از همین رو هیچ نظری در باب این کتاب ندارم و آن را در این فهرست نیاوردم. امیدوار ام به زودی این کتاب را مطالعه کنم و در صورت مناسب‌بودن آن را هم جزو این فهرست قرار دهم.
3- پس از مطالعه‌ی کتاب‌های این نوشتار به ترتیب، بهتر است باری دیگر آثار ویتگنشتاین مطالعه شوند.
ویتگنشتاین فیلسوفی تأثیرگذار است و قطعاً نام او در تاریخ فلسفه به مثابه‌ی یکی از بزرگ‌ترین فلاسفه باقی خواهد ماند، بنابراین نباید هیچ پژوهشگر فلسفه‌ای وجود داشته باشد و با عقاید ویتگنشتاین آشنایی نداشته باشد.
امیدوار ام این نوشتار برای کسانی که درصدد آغاز مطالعه در باب ویتگنشتاین هستند مفید بوده‌باشد.
