کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی نوشته‌شده درباره‌ی موضوع حقوق حیوانات است. پیتر سینگر این کتاب را در سال ۱۹۷۵ یعنی حدود چهل و پنج سال پیش نوشته و به‌همین علت است که بسیاری از او به‌عنوان پدر جنبش حقوق حیوانات یاد می‌کنند. البته سال‌ها پیش از نگاشتن این اثر افراد بسیاری به‌طرق مختلف از جمله نوشتن کتاب‌های مختلف در این ارتباط در راستای احقاق حقوق حیوانات فعالیت کرده‌اند. به‌عنوان مثال صادق هدایت سال‌ها پیش، در حدود سال ۱۹۲۶ با نوشتن کتاب «فواید گیاهخواری» به موضوع حقوق حیوانات از جنبه‌های مختلف پرداخته و خود در این رساله از منابع دیگری که در همین ارتباط نوشته شده‌اند استفاده کرده است و من نیز پیش‌تر نوشته‌ای را به معرفی این کتاب اختصاص داده‌ام.
کتاب آزادی حیوانات تأثیر قابل‌توجهی بر جنبش حقوق حیوانات در دوران معاصر داشته و دارد، به‌ویژه از این جهت که در این کتاب تلاش شده با استدلال‌های فلسفی به موضوع حقوق حیوانات پرداخته شود. در ادامه نگاهی به کتاب آزادی حیوانات اثر پیتر سینگر با ترجمه‌ی بهنام خداپناه خواهیم داشت.
آشنایی با فلسفه‌ی پیتر سینگر نویسنده‌ی کتاب آزادی حیوانات
پیش از پرداختن به کتاب آزادی حیوانات لازم است اشاره‌ای به فلسفه‌ی پیتر سینگر داشته باشیم، چرا که داشتن آشنایی‌ای هرچند مختصر با فلسفه‌ی سینگر برای درک این کتاب ضروری‌ست.
فایده‌گرایی اساس فلسفه‌ی پیتر سینگر است و او در کتاب آزادی حیوانات تمامی استدلال‌های خود را بر پایه‌ی همین فلسفه ارائه کرده است. فایده‌گرایی فلسفه‌ای است که براساس آن اخلاقی‌ترین عمل عملی شناخته می‌شود که بیش‌ترین فایده را برای تمامی افراد تحت تأثیر به‌دنبال دارد.
جرمی بنتام یکی از پایه‌گذاران فلسفه‌ی فایده‌گرایی «توانایی احساس رنج» را برای قرارگرفتن در زمره‌ی موجوداتی که باید موردتوجه یکسان اخلاقی قرار گیرند کافی می‌داند و بسیاری از فایده‌گرایان از جمله پیتر سینگر هم با او موافق هستند. به‌عبارت دیگر ویژگی‌هایی مانند توانایی حرف‌زدن، داشتن هوش، تعلق‌داشتن به یک نژاد یا جنسیت خاص و ... ملاک‌های قرارگیری در گروه افراد تحت‌تأثیرِ تصمیم اخلاقی نیستند. پیتر سینگر بر همین اساس در کتاب آزادی حیوانات به‌نفع لحاظ‌کردن حیوانات در توجهِ برابرِ اخلاقی استدلال می‌کند.
فایده‌گرایی از آن‌دسته فلسفه‌هایی‌ست که قائل به وظیفه‌ی مستقیم اخلاقی نسبت به حیوانات است و از این نظر شبیه به رویکرد اخلاق تام ریگان درباره‌ی متعلقات حیات است. اما این دو فیلسوف، که تا زمان حیات ریگان همکاری‌هایی نسبتاً زیادی با هم داشتند، در بسیاری موارد با هم اختلاف نظر هم دارند. برای آشنایی بیشتر با فلسفه‌ی اخلاق تام ریگان می‌توانید کتاب حق حیوان، خطای انسان، درآمدی به فلسفه‌ی اخلاق که به فارسی ترجمه شده را مطالعه و برای آشنایی با این کتاب از لینک زیر استفاده کنید:
نگاهی به فصل‌های کتاب آزادی حیوانات
پیتر سینگر در کتاب آزادی حیوانات در شش فصل از جنبه‌های مختلف به موضوع حقوق حیوانات و گیاهخواری می‌پردازد. در ادامه نگاهی مختصر به فصل‌های این کتاب می‌اندازیم.
فصل یک: همه‌ی حیوانات برابرند
در فصل اول کتاب، پیتر سینگر براساس فلسفه‌ی فایده‌گرایی به لزوم درنظرگرفتن حیوانات، در کنار تمامی انسان‌ها، در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی می‌پردازد. او به جنبش‌های فمنیستی و مبارزات علیه نژادپرستی اشاره می‌کند و فعالیت برای احقاق حقوق حیوانات را هم در همین راستا قرار می‌دهد. او در این فصل بر آن است تا ثابت کند چرا نباید حیوانات را خارج از مجموعه‌ی موجوداتی دانست که طبق فلسفه‌ی فایده‌گرایی توجه برابر به همه‌ی آن‌ها برای به حداکثر رساندن منافع جمعی ضروری‌ست. استدلال‌های او در رد استناد به ناتوانی حیوانات در حرف‌زدن، فکر کردن، داشتن هوش و … استدلال‌هایی هستند که به‌سختی بتوان آن‌ها را باطل شمرد.
سینگر در این فصل به اصل کلیدی بنتام درباره‌ی ضرورت لحاظ‌کردن حیوانات در تصمیمات اخلاقی اشاره می‌کند:
«پرسش این نیست که آیا آن‌ها می‌توانند فکر کنند یا سخن بگویند، پرسش این است که آیا آن‌ها می‌توانند رنج بکشند؟»
پس از آن سینگر به ارائه‌ی شواهد علمی و تجربی متعددی مبنی بر توانایی حیوانات برای احساس رنج می‌پردازد.
فصل دوم: ابزارهای پژوهش
فصل دوم کتاب آزادی حیوانات بیشتر به موضوع استفاده از حیوانات در انواع پژوهش‌های علمی می‌پردازد تا به استدلال‌های فلسفی. این فصل از کتاب منبع بسیار خوبی برای آشنایی با کمیت و کیفیت بهره‌کشی از حیوانات توسط انسان برای پژوهش در حوزه‌های مختلف است.
پیتر سینگر در بخشی از پیش‌گفتار کتاب به این موضوع اشاره می‌کند که هدف اصلی‌اش در کتاب پرداختن به موضوعات فلسفی براساس استدلال است و او قصد ندارد با برانگیختن احساسات با این موضوع مواجه شود، اما پرداختن به موضوع حیوانات به‌ناچار باعث برانگیختن احساسات انسان می‌شود و آمارها و اطلاعات تکان‌دهنده‌ای که در این فصل به آن‌ها اشاره شده خواه‌ناخواه عواطف خواننده را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به‌قول خود سینگر نمی‌توان از جنایات رخ‌داده در جنگ جهانی دوم صحبت کرد بدون این‌که احساسات مخاطب برانگیخته شود.
فصل سوم: درون دامداری صنعتی
در فصل سوم کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر ابتدا به یکی از خطاهای زبانی رایج انسان در نامگذاری خوراک خود اشاره می‌کند. او انتخاب واژه‌ی گوشت را نوعی پنهان‌کردن واقعیت می‌داند، چرا که با استفاده از آن انسان به‌طور مستقیم با آن‌چه در واقع می‌خورد بیگانه می‌شود. پیتر سینگر، همانند ملانی جوی در کتاب «چرا ما سگ‌ها را دوست داریم، خوک‌ها را می‌خوریم و گاوها را می‌پوشیم؟»، بر این باور است که انسان‌ها با استفاده از چنین کلماتی فراموش می‌کنند که به جای پای گوسفند یا دست گاو درحال خوردن بخشی از بدن یک حیوان‌اند و از سویی همین یک تکه گوشت تنها ارتباطی‌ست که بین اکثرقریب‌به‌اتفاق انسان‌ها و حیوانات برقرار می‌شود.
بیشتر انسان‌ها در تمام طول زندگی خود حتی یک گاو یا خوک را از نزدیک نمی‌بینند و به‌ندرت با مرغ‌ها، ماهی‌ها، گوسفندها و سایر حیواناتی که از آن‌ها به‌عنوان غذا استفاده می‌کنند برخورد دارند و مواجهه‌ی انسان با این حیوانات به دیدن جسد بی‌جان‌شان در قصابی‌ها و تماس با آن‌ها سر سفره‌ی غذا محدود می‌شود. درحالی‌که اگر خوب فکر کنیم، به‌عنوان مثال، یک تکه ران مرغ ماهیتی کاملاً متفاوت با مرغی دارد که زنده است، نفس می‌کشد، احساس می‌کند، خانواده‌ی خود را می‌شناسد و حتی نسبت به برخوردهای صمیمانه‌ای مثل نوازش واکنشی مشابه انسان از خود بروز می‌دهد.
البته باید توجه داشته باشیم که بسیاری از انسان‌ها برای این‌که بتوانند راحت‌تر چشم خود را بر واقعیت غذای خود ببندند نیازی به تغییر اسم و ظاهر آن ندارند. به‌عنوان نمونه در ایران نوعی غذا بهنام «کله‌پاچه» رایج است، غذایی که درست با دو عضو بدن حیوان نامگذاری شده و در آن این اعضا بدون هیچ تغییری و تنها جدا از بدن حیوان و پخته‌شده سرو شده و البته درکنار آن از سایر اعضای بدن حیوان مثل چشم، بناگوش و زبان هم استفاده می‌شود.
فصل چهارم: درون دامداری صنعتی
در این فصل از کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر به وضعیت حیوانات مختلفی که به‌عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گیرند پرداخته است.
او ابتدا درباره‌ی وضعیت مرغ‌ها، چه گوشتی و چه تخم‌گذار، صحبت می‌کند، چرا که این حیوانات نخستین گروه از حیواناتی بودند که مشمول جنایت‌های دامداری صنعتی شدند. پیتر سینگر با بررسی وضعیت نگهداری از مرغ‌ها در مرغداری‌ها بعضی از رایج‌ترین و وحشیانه‌ترین شکنجه‌های دامداری صنعتی بر آن‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد. نگهداری از تعداد زیادی مرغ در قفس‌های تنگ، وضعیت وخیم مرغ‌ها از نظر بهداشت، تحمیل تاریکی برای تنظیم دوره‌ی باروری مرغ‌ها، نوک‌چینی و چرخ‌کردن جوجه‌های نر به‌صورت زنده در مورد مرغ‌های تخم‌گذار نمونه‌هایی از رفتارهای روزمره‌ای است که درون دامداری صنعتی با مرغ‌ها می‌شوند.
پیتر سینگر سپس به وضعیت خوک‌ها می‌پردازد و در این مورد هم به جزئیات رفتارهای بی‌رحمانه‌ی انسان‌ها با این حیوانات، که بنابه تحقیقات علمی هوشی به‌اندازه‌ی یک نوزاد سه ساله دارند، اشاره می‌کند.
صنعت گوشت گوساله یکی از دیگر موضوعاتی‌ست که پیتر سینگر در این فصل از کتاب آزادی حیوانات به آن پرداخته است. منظور از صنعت گوشت گوساله صنعتی‌ست که در آن تلاش می‌شود به‌طرق مختلف گوشت گوساله‌ای با ویژگی‌های مطلوب مصرف‌کننده یعنی تردبودن و رنگ صورتی تولید شود. تولیدکنندگان این گوشت برای این‌که بتوانند کیفیت گوشت گوساله را به‌شکل مطلوب مصرف‌کننده درآورند و از سویی با افزایش حداکثریِ تولید سود بیشتری کسب کنند به کارهای نفرت‌انگیزی مثل جداکردن گوساله‌ی نر بلافاصله بعد از تولد از مادرش، نگهداری از گوساله در فضایی بسیار تنگ برای ممانعت از تحرک حیوان و استفاده از رژیم غذایی فاقد آهن برای جلوگیری از قرمزشدن گوشت گوساله دست می‌زنند.
وضعیت گاوها هم در این فصل از کتاب بررسی شده و پیتر سینگر علاوه‌بر تمامی شکنجه‌های مشابهی که درمورد سایر حیوانات اعمال می‌شوند به جزئیات رفتارهایی مانند استفاده از پتک برای بی‌هوش‌کردن گاوها پیش از کشتار، استفاده از نقاله برای آویزان‌کردن حیوان برای رعایت دستورات دین یهود درباره‌ی کشتار حیوانات، اخته‌کردن گاوها با روش‌های وحشیانه، داغ‌کردن پیشانی گاوها برای جلوگیری از گم‌شدن حیوان و نگهداری از حیوانات در گرما و سرمای غیرقابل‌تحمل اشاره می‌کند.
یکی از نکات مهم در این فصل اشاره‌ی پیتر سینگر با مخالفت درباره‌ی موضوع «رفاه حیوانات» است. منظور از رفاه حیوانات فراهم‌کردن زمینه‌ی کاهش یا توقف رنج حیوانات پیش از کشتار به طرق مختلف است.
فصل پنجم: گیاهخواری
پیتر سینگر بعد از تشریح رفتار انسان نسبت به حیوانات از وجوه مختلف، به این موضوع می‌پردازد که برای جلوگیری از چنین رفتارهایی چه می‌باید کرد. او اولین اقدام مؤثر برای توقف رنج واردآمده به حیوانات را پرهیز از خوردن‌شان می‌داند. البته پیتر سینگر، مثل هر گیاهخوار دیگری که تجربه‌ی برخورد با گوشت‌خوارها را دارد، خوب می‌داند که درمورد بسیاری از افراد آگاهی از رنج حیوانات و داشتن عطوفت واقعی نسبت به آن‌ها به پرهیز از خوردن‌شان نمی‌انجامد. او در این فصل به جایگاه مهم گیاهخواری در تغییرات بنیادین و کلان اجتماعی می‌پردازد و آن را بسیار فراتر از یک ژست نمادین می‌داند:
«مادامی که انسان‌ها حاضرند فرآورده‌های ناشی از پرورش انبوه حیوانات را بخرند، اشکال معمول اعتراض و عمل سیاسی هرگز باعث اصلاح جامعی نخواهد شد … . افرادی که با بهره‌کشی از تعداد گسترده‌ای از حیوانات سود می‌برند نیازی به تأیید ما ندارند. آن‌ها به پول ما نیاز دارند. … آن‌هامنابع موردنیاز برای مبارزه با اصلاح سیاسی را در دست خواهند داشت و خواهند توانست از خود در مقابل نقد با این پاسخ دفاع کنند که تنها چیزی را مهیا می‌کنند که عامه‌ی مردم خواستار آن‌اند».
او در این فصل به بازدهی بسیار کم صنعت دام نسبت به کشاورزی برای تأمین غذای جمعیت کره‌ی زمین، ارتباط دامپروری صنعتی با بحران کمبود آب، ارتباط دامپروری صنعتی با جنگل‌زادیی و ارتباط دامپروری صنعتی با گرمایش جهانی هم اشاره می‌کند.
همان‌طور که گفتم اساس فلسفه‌ی پیتر سینگر برای لحاظ‌کردن منافع حیوانات در تصمیمات اخلاقی توانایی رنج‌کشیدن آن‌هاست. او در این فصل به رفتارهایی که نشان می‌دهند حیوانات رنج می‌کشند می‌پردازد و درمورد موضوع توانایی احساس درد در ماهی‌ها توضیحاتی ارائه می‌دهد.
پیتر سینگر خود دشواری تبدیل تئوری گیاهخواری به عمل را تجربه کرده و در این فصل با استفاده از تجربه‌های خود مخاطب را برای تغییر رژیم غذایی از همه‌چیزخواری به گیاهخواری راهنمایی می‌کند. او همچنین به وضعیت سلامت ورزشکاران مشهور، پشتوانه‌ی تحقیقات علمی در تأیید فواید گیاهخواری و تلاش صاحبان سرمایه برای جلوگیری از انتشار آمارهای مربوط به ارتباط بین سرطان و سایر بیماری با مصرف محصولات حیوانی اشاره می‌کند. در این فصل می‌توان پاسخ بسیاری از پرسش‌ها درباره‌ی کارایی رژیم غذایی گیاهخواری در تأمین مواد غذایی مورد نیاز بدن را پیدا کرد.
فصل پنجم: سلطه‌ی انسان
در این فصل از کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر به تاریخچه‌ی گونه‌پرستی می‌پردازد و آن را در سه دوره‌ی پیشامسیحیت، مسیحیت و جریان روشنگری بررسی می‌کند.
دوران پیشامسیحیت به دو بخش عقاید یهودیت درباره‌ی رابطه‌ی انسان و حیوان و موضع فلاسفه‌ی یونان باستان در این ارتباط تقسیم می‌شود. پیتر سینگر در این قسمت درباره‌ی نظر تورات و فلاسفه‌ی یونانی درباره‌ی رابطه‌ی انسان با حیوانات سخن می‌گوید.
پیتر سینگر وضعیت رابطه‌ی انسان و حیوان در دوران مسیحیت را ترکیبی از باورهای یهودیت و فلسفه‌ی فلاسفه‌ی یونان باستان می‌داند. او به رفتارهای مسیحیان اندکی بعد از پذیرش این دین از سوی امپراتوری روم و عقاید توماس آکوییناس درباره‌ی حق انسان نسبت به حیوان می‌پردازد و آن را از ابعاد مختلف مورد نقد قرار می‌دهد. توماس آکوییناس بر این باور است که تمامی موجودات برای استفاده از انسان خلق شده‌اند و از این رو استفاده از آن‌ها خالی از اشکال است.
این طرز تفکر درباره‌ی رابطه‌ی بین انسان و حیوان سپس در دوران رنسانس به‌شکلی قوی‌تر ادامه پیدا می‌کند و درنهایت خود را به بارزترین وجه در فلسفه‌ی رنه دکارت بروز می‌دهد. پیتر سینگر در این قسمت به نظرات دکارت درباره‌ی حیوانات و ایرادات نهفته در آن می‌پردازد.
در ادامه‌ی این فصل از کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر به پیشرفت‌های نسبی جایگاه حیوانات در ارتباط با انسان در اندیشه‌ی فیلسوفانی مانند ولتر و سپس کانت در عصر روشنگری می‌پردازد و سپس به رویکرد جرمی بنتام در مواجهه با حیوانات می‌رسد. او در تاریخ جنبش حقوق حیوانات دوران بعد از بنتام را «دوره‌ی بهانه‌ها» نامگذاری می‌کند، چرا که پس از بنتام فلاسفه و دانشمندان بسیاری علی‌رغم پذیرش حق حیات حیوان و انکار برتری انسان نسبت به حیوان با ایراداتی مانند الهامات دینی، پیچیدگی زیاد موضوع (!) و ناتوانی انسان در زندگی بدون خوردن حیوانات، آن هم از سوی فیلسوفانی مثل شوپنهاور که به‌خاطر آشنایی با هندوها به‌خوبی از اشتباه خود آگاه بود، را برای خوردن گوشت حیوانات مطرح کرده‌اند.
فصل ششم: گونه‌پرستی در جهان معاصر
در این فصل از کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر از تلاش خانواده و اجتماع برای ایجاد تصویری نادرست از دام‌ها در ذهن کودکان و تلاش اکثرقریب‌به‌اتفاق انسان‌ها برای ناآگاه‌ماندن از وضعیت حیوانات سخن می‌گوید. او خودِ این بهانه را که «مسائل انسانی مقدم است» مصداق گونه‌پرستی می‌داند و البته در پاسخ این بهانه در یکی از معروف‌ترین سخنان‌اش می‌گوید:
«وقتی غیرگیاهخواران عنوان می‌کنند که مسائل انسانی مقدم است نمی‌توانم دچار شگفتی نشوم از این‌که آن‌چه برای انسان‌ها انجام می‌دهند دقیقاً چیست که وادارشان می‌سازد از بهره‌کشی غیرضروری و بی‌رحمانه از حیوانات پرورشی حمایت کنند».
او به برداشت اشتباه درباره‌ی طبیعت انسان و حیوان و خطاهای زبانی مرتبط با حیوانات می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه انسان به‌طرق مختلف با تعابیر اشتباه همواره حیوان را در جایگاهی پست‌تر از خود قرار داده است. پیتر سینگر در ادامه به بعضی از پرسش‌های رایج و ایراداتی که نسبت به گیاهخواری وارد می‌شوند پاسخ می‌دهد.
مقدمه‌ی مترجم
مقدمه‌ای که مترجم کتاب، بهنام خداپناه، برای کتاب آزادی حیوانات نوشته آن‌قدر با ارزش هست که بتوان آن را به‌عنوان کتابی مجزا در ارتباط با حقوق حیوانات و گیاهخواری درنظر گرفت. بهنام خداپناه در مقدمه‌ی خود به رفتارهای ناپسند انسان‌ها با حیوانات، لزوم طرح موضوع حقوق حیوانات و وضعیت جنبش حقوق حیوانات در ایران پرداخته و توضیح مختصری درباره‌ی رویکردهای اصلی مطرح در زمینه‌ی حقوق حیوانات برای فهم بهتر کتاب ارائه می‌کند.
بهنام خداپناه علاوه‌بر این کتاب، کتاب «حق حیوان، خطای انسان» اثر یکی از پرشورترین و ارزشمندترین فعالان حقوق حیوانات، تام ریگان، را هم به فارسی برگردانده، کتابی که با رویکرد فلسفی متفاوتی به موضوع حیوانات می‌پردازد، رویکردی که از نظر بسیاری از فعالان حقوق حیوانات بر رویکرد فایده‌گرایی سینگر برتری دارد. به‌زودی نوشته‌ای را به معرفی کتاب «حق حیوان، خطای انسان» و عقاید کلی تام ریگان اختصاص خواهم داد.
سخن پایانی
در این نوشتار به معرفی کتاب آزادی حیوانات پیتر سینگر پرداختم. پیتر سینگر یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان حال‌حاضر است و تألیفات متعددی دارد که خوشبختانه بعضی از آن‌ها به فارسی ترجمه شده‌اند. کتاب مارکس و هگل نوشته‌ی پیتر سینگر از بهترین منابع برای آشنایی اولیه با مارکس، هگل و آرا و نظرات آن‌هاست.
بیشتر بخوانید:
معرفی کتاب «حق حیوان، خطای انسان، درآمدی به فلسفه‌ی اخلاق» نوشته‌ی تام ریگان
