مجموعه‌ی تابلوهای نقاشی گل‌های آفتابگردان از شناخته‌شده‌ترین، زیباترین و خلاقانه‌ترین تابلوهای ونسان ونگوگ‌اند. نقاشی گل‌های آفتابگردان تأثیر زیادی بر نقاشان بعد از ونگوگ داشته‌اند و ردپای آن‌ها را می‌توان در آثار این نقاشان پی گرفت. به‌طورکلی یکی از ویژگی‌های بارز آثار ونگوگ نمود احساسات، افکار و حالات درونی نقاش است و این ویژگی در مجموعه‌ی گل‌های آفتابگردان به‌وضوح دیده می‌شود و به جرأت می‌توان آن‌ها را از استادانه‌ترین نقاشی‌ها با موضوع طبیعت بی‌جان دانست. در این نوشتار نگاهی مختصر به این تابلوها خواهم داشت.
نگاهی کلی به مجموعه‌ی گل‌های آفتابگردان
ونسان ونگوگ علاقه‌ی خاصی به گل‌های آفتابگردان داشته و بسیاری تلاش او برای آراستن کارگاه و منزل خود برای پذیرایی و اقامت پل گوگن با گل‌های آفتابگردان را نشانه‌ای از این علاقه می‌دانند. به هر صورت بدیهی‌ست که ونگوگ بعد از آغاز اقامت در پاریس توجه ویژه‌ای به گل‌های آفتابگردان نشان داده و دست‌کم آن‌ها را واسطه‌هایی مناسب برای بیان آن‌چه قصد بیان‌اش را داشته دیده است.
گل آفتابگردان تا پیش از روی‌آوردن ونگوگ به نقاشی از آن به‌عنوان یک سوژه‌ی اصلی، در تابلوهای او جای داشته، اما همان‌طور که گفتم پس از سال ۱۸۸۷ و آغاز زندگی با تئو ونگوگ بوده که او چند تابلو را کاملاً به این گل‌ها اختصاص داده است.
با اندکی دقت می‌توان تفاوتی آشکار بین دو دسته از تابلوهای گل‌های آفتابگردان ونگوگ پیدا کرد. بعضی از این تابلوها گل‌های آفتابگردان را در حالتی نشان می‌دهند که روی یک سطح قرار گرفته‌اند و بعضی دیگر گل‌ها را به‌شکل دسته‌ای داخل گلدان به‌تصویر کشیده‌اند. گروه اول هنگام اقامت ونگوگ در پاریس کشیده شده‌اند و گروه دوم طی اقامت او در آرل. بر همین اساس مجموعه‌ی نقاشی رگل‌های آفتابگردان را در دو دسته‌ی گل‌های آفتابگردان پاریس و گل‌های آفتابگردان آرل تعریف کرده‌اند.
بعضی از تابلوهای این مجموعه تمرینی برای تابلوی اصلی بوده‌اند و روی بوم به‌نسبت کوچک‌تر و با جزئیات کمتری کشیده شده‌اند و بعضی دیگر هم کپی‌هایی هستند که خود ونگوگ از تابلوهای قبلی خود کشیده و تنها اندکی، آن هم در جزئیات با هم فرق دارند.
درخشش امید ونگوگ در نقاشی‌های گل‌های آفتابگردان
گل‌های آفتابگردان، به‌ویژه گل‌های آفتابگردان آرل، به‌وضوح جلوه‌ای از امید ونگوگ به بهبود اوضاع و فراهم‌آمدن شرایطی‌ست که بعد از حضور در خانه‌ی زرد متصور بود. ونگوگ می‌خواست خانه‌ی آرل را به مکانی برای تجمع و همکاری نقاشان مختلف تبدیل کند و هنگام کشیدن اولین گل‌های آفتابگردان خود منتظر آمدن پل گوگن بوده است. او گل‌های آفتابگردان را برای خوش‌آمدگویی به گوگن کشیده و دو تابلو از مجموعه را به او هدیه کرده و درمقابل هم از او نقاشی‌هایی به‌عنوان هدیه گرفته است. گرچه بعدها بین این تبادل تابلوها اختلاف پیش آمده و گوگن علی‌رغم خواست ونگوگ آن دو تابلو را به او بازنگردانده است.
علت استفاده‌ی زیاد از رنگ زرد در نقاشی‌های آرل دقیقاً مشخص نیست و کارشناسان مختلف نظرات متفاوتی در این ارتباط اظهار کرده‌اند. بعضی بر این باورند که ونگوگ مبتلا به نوعی بیماری چشمی بوده که باعث می‌شده او چیزها را با پوششی از لایه‌ای زردرنگ ببیند و برخی از پزشکان این مشکل ونگوگ را به تجویز بیش‌ازاندازه‌ی دیگوکسین توسط دکتر گاشه مرتبط می‌دانند. بعضی دیگر هم بر این باور هستند که زیاده‌روی در مصرف نوعی نوشیدنی الکلی باعث بروز یک مشکل بینایی در ونگوگ شده است. این درحالی‌ست که بسیاری از کارشناسان هنری استفاده از رنگ زرد، به‌شیوه‌ی ونگوگ، ناشی از علاقه‌ی او به رنگ زرد و به‌طور کلی به نور است، حقیقتی که صحت آن از نامه‌های او به تئو و از اظهارات پل گوگن دوست و هم‌خانه‌ی ونگوگ پیداست.
ونگوگ یکی از علل اصلی مهاجرت خود از پاریس به آرل را نور درخشنده‌تر و بیشتر خورشید در جنوب فرانسه می‌داند و در نامه‌ای به تئو ونگوگ از تأثیر مثبت این کیفیت نور بر آثار خود سخن می‌گوید. از سویی پل گوگن علاقه‌ی بسیار زیاد ونگوگ به نور و درخشش و نفرت او از تیرگی و فضای مه‌آلود را تأیید می‌کند و رنگ زرد را ابزاری برای ابراز احساسات خاص خود ونگوگ می‌داند.
با کمی دقت در تابلوهای سال‌های ۱۸۸۸ و ۱۸۸۹، به‌ویژه همین تابلوهای نقاشی گل‌های آفتابگردان، می‌بینیم که ونگوگ هر جا که از رنگ زرد در سطحی وسیع و با تأکید بسیار استفاده کرده آن را با استفاده از رنگ‌های دیگری به‌خصوص طیف‌های مختلف رنگ آبی تعدیل کرده و به تناسب رسانده است. او خود تابلوهای گل‌های آفتابگردان را سمفونی هارمونیکی از رنگ‌های زرد و آبی توصیف می‌کند. این درحالی‌ست که مبتلایان به بیماری‌هایی که به ونگوگ نسبت داده می‌شوند قادر به تشخیص رنگ آبی نیستند و رنگ آبی را به‌صورت رنگ سبز، در چشم افرادی که این مشکل را ندارند، مشاهده می‌کنند.
ونگوگ نه فقط در فرانسه که در تمام طول فعالیت هنری خود بارها از عشق‌اش به نور گفته و به‌ویژه همواره تلاش داشته در نور طبیعی خورشید و در ساعات مختلف روز به طراحی و نقاشی بپردازد. تقریباً هیچ شکی نیست که ونگوگ دنیا را شبیه به یک آدم عادی نمی‌دیده و اصلاً همین تفاوت دید به چیزها یکی از ویژگی‌های مهم یک نقاش خوب است. او، مانند هر نقاش ماهر دیگری، ساعت‌ها به تماشای سوژه‌های مختلف، بررسی نور از زوایای مختلف بر آن‌ها و تحلیل اجزای‌شان برای ترسیم به سبک مورد نظر خود، نشسته است و طبیعی‌ست چیزهایی را در سوژه‌ها ببیند که غیرنقاشان نمی‌بینند. این تفاوت دید زمانی که با احساسات نقاش برای تصویر سوژه با طرح و رنگ همراه می‌شود چیزی را ایجاد می‌کند که از دید یک غیرنقاش غیرعادی جلوه می‌کند. این احساسات می‌توانند حالات ناشی از مصرف الکل، حالت‌های روانی ناشی از آن‌چه بیماری‌های روانی نامیده می‌شوند، امید و آرزوی نقاش به روزهای بهتر یا هر حس دیگری باشند.
گذشته از این باید در نظر داشته باشیم که در سال‌های ۱۸۸۸ و ۱۸۸۹ ونگوگ به نوع جدیدی از رنگ روغن دسترسی پیدا کرده که دارای رنگ‌دانه‌های درخشنده‌تری بوده‌اند و شاید بدون آن‌ها گل‌های آفتابگردان ونگوگ این‌چنین پرتلألو نمی‌بودند، گرچه قطعاً بدون ونگوگ هم آن رنگ‌ها هیچ ارزشی نمی‌داشتند.
نگاهی جزئی‌تر به تابلوهای گل‌های آفتابگردان
همان‌طور که اشاره کردم چهار تابلو از سری نقاشی‌های گل آفتابگردان مربوط به دوره‌ی اقامت ونگوگ در پاریس هستند. این تابلوها درخشش تابلوهای آرل را ندارند، چرا که همان‌طور که گفتم از نظر ونگوگ نور طبیعی در آرل به‌مراتب درخشنده‌تر از پاریس بوده است و پالت ونگوگ در پاریس هنوز شامل آن رنگ‌های درخشنده‌ی آرل نبوده است. تفاوت دیگر بین آفتابگردان‌های پاریس و آرل این است که آفتابگردان‌های پاریس نه داخل گلدان که روی یک سطح قرار گرفته‌اند. گذشته از این ونگوگ در تابلوهای آرل دست‌کم از دو نوع گل آفتابگردان در نقاشی‌های خود استفاده کرده، اما در تابلوهای پاریس تنها شاهد یک نوع آفتابگردان هستیم.
اولین تابلوی آفتابگردان پاریس به‌وضوح اتودی برای تابلوی دوم است و با کمی دقت متوجه شباهت کلی این دو تابلو می‌شویم. در تابلوی اول به جزئیات پرداخته نشده و ونگوگ تنها تلاش کرده ترکیب‌بندی، فرم، پالت، سایه‌روشن‌ها و سایر فاکتورهای مهم را برای تابلوی اصلی بررسی و آزمایش کند. این تابلو 21*27 سانتی‌متر است و در حال‌حاضر در موزه‌ی ونگوگ در آمستردام هلند نگهداری می‌شود.
در تابلوی دوم پاریس که شامل جزئیات کامل‌تری نسبت به تابلوهای آرل واقع‌گرایانه‌تر است شاهد تضاد کلی دو طیف رنگ زرد و آبی هستیم و این چیزی‌ست که ونگوگ نه فقط در تابلوهای گل‌های آفتابگردان که در سایر تابلوهای بعدی خود در آرل از جمله تابلوهای «تراس کافه در شب» و «شب پرستاره» از آن استفاده کرد. این تابلو 43.2*61 سانتی‌متر است و اکنون در موزه‌ی هنر متروپولیتن آمریکا نگهداری می‌شود.
در تابلوی سوم پاریس که در آن باز هم شاهد دو گل آفتابگردانِ قرار گرفته روی یک سطح هستیم، ونگوگ به‌جای استفاده از تضاد دو رنگ زرد و آبی از سایر رنگ‌ها استفاده کرده است. در این تابلو بیشتر طیف دو رنگ زرد و سبز را می‌بینیم و البته ونگوگ با افزودن رنگ‌های گرمی مثل قرمز حالتی کاملاً متفاوت از سایر تابلوهای آفتابگردان خود ایجاد کرده است. این تابلو 50*60.7 سانتی‌متر است و اکنون در موزه‌ی هنرهای زیبای برن در سوئیس نگهداری می‌شود.
تابلوی چهارم پاریس از نظر اندازه بزرگ‌تر از سه تابلوی دیگر است و در ترکیب‌بندی آن به‌جای دو گل آفتابگردان از چهار نقاشی گل آفتابگردان استفاده شده است. با کمی دقت به‌وضوح می‌توان دید که ونگوگ در این تابلو از تجربه‌ی خود در ترکیب‌بندی و استفاده از رنگ در سه تابلوی قبلی برای خلق این تابلو کمک گرفته است. در پس‌زمینه‌ی این تابلو هم از رنگ آبی تابلوی دوم پاریس استفاده شده و هم از رنگ سبز و قرمز تابلوی سوم. این تابلو 60*100 سانتی‌متر است و اکنون در موزه‌ی موزه کرولر – مولر هلند در کنار بعضی از دیگر تابلوهای معروف ونگوگ مثل سیب‌زمینی‌خورها، تراس کافه در شب، بر دروازه‌ی ابدیت، بوته‌ی گندم و جاده‌ای با سرو و ستاره نگهداری می‌شود.
گل‌های آفتابگردان آرل شامل هفت تابلو هستند که همان‌طور که گفتیم بعضی از آن‌ها تکرار و کپی از دیگر آثارند و یکی از این تابلوها نیز در جریان جنگ جهانی دوم و حمله‌ی آمریکا به ژاپن نابود شده است. البته بسیاری از کارشناسان یکی از تابلوهای آرل را که منسوب به ونگوگ است تقلبی می‌دانند و بر این باورند که این تابلو توسط امیل شوفنکر (Émile Schuffenecker) دوست پل گوگن یا حتی خود او نقاشی شده است. در ادامه‌ی بررسی تابلوی گل‌های آفتابگردان ونگوگ نگاهی به این هفت تابلو خواهم داشت.
اولین ورژن تابلوی گل‌های آفتابگردان آرل شامل سه گل آفتابگردان در یک گلدان سبز با پس‌زمینه‌ی فیروزه‌ای است. این تابلو 79.5*60 سانتی‌متر است و درحال‌حاضر در یک مجموعه‌ی خصوصی نگهداری می‌شود. ظاهراً این تابلو اولین تابلویی بوده که ونگوگ برای تزئین خانه‌ی زرد کشیده و به‌وضوح هم از نظر تعداد گل‌ها و هم از نظر استفاده از رنگ‌ها با دیگر تابلوها تفاوت دارد. در این تابلو برخلاف دیگر تابلوهای مجموعه نه خبری از آفتابگردان‌های تازه شکفته هست و نه خبری از آفتابگردان‌های پژمرده‌شده.
دومین ورژن از مجموعه‌ی گل‌های آفتابگردان آرل همان تابلوی نابودشده طی جنگ جهانی دوم است. این تابلو پس از مرگ ونگوگ توسط یک مجموعه‌دار ژاپنی خریداری و به این کشور منتقل شد، اما در 6 آگوست سال 1945 طی حمله‌ی آمریکا به ژاپن در جنگ جهانی دوم از بین رفت. در این تابلو ونگوگ برای رنگ پس‌زمینه از آبی رویال، که پیش‌تر در یکی از تابلوهای پاریس از آن استفاده کرده بود، استفاده کرده است. ترکیب‌بندی و رنگ‌آمیزی گل‌های داخل گلدان تابلوی دوم تا حد زیادی مشابه تابلوی اول هستند، اما به‌روشنی پیداست که ونگوگ در نقاشی این تابلو آن شور و امید تابلوی اول را نداشته، البته اگر تابلو حقیقتاً متعلق به او باشد. در این تابلو آفتابگردان‌های داخل گلدان پژمرده‌اند و طراوت تابلوی اول را ندارند. با دقت به برگ‌های آفتابگردانی که بالاتر از دو آفتابگردان دیگر داخل گلدان قرار گرفته و گلبرگ‌های آن و مقایسه‌ی آن‌ها با تابلوی اول می‌توان به‌خوبی این تغییر حالت را دید. ساقه‌ی گل بالاتر در تابلوی اول ایستاده، اما در تابلوی دوم به‌وضوح شکسته شده و گذشته از این ونگوگ با افزودن رنگ نارنجی به حاشیه‌ی برگ‌ها و ساقه‌ی گل بر این پژمردگی تأکید کرده است. برگ‌های آفتابگردان‌های دیگر هم زرد و پژمرده‌اند و گلبرگ‌های آن‌ها نیز درخشش و طراوت تابلوی اول را ندارند. ونگوگ با افزودن سه آفتابگردان شکسته و نارس روی سطحی که گلدان روی آن قرار گرفته تردیدی باقی نمی‌گذارد که او خواسته در این تابلو مرگ آفتابگردان‌ها، و به‌بیان دیگر مرگ امید خود را، نقاشی کند، اما چرا؟ معلوم نیست و خود او در نامه‌های‌اش به تئو چیزی در این ارتباط نگفته است.
ورژن سوم تابلوهای آفتابگردان آرل گلدان آفتابگردان شامل پانزده گل آفتابگردان در گلدان و پس‌زمینه‌ای آبی – سبز است. ونگوگ در نامه‌های خود به تئو به 14 آفتابگردان در گلدان اشاره می‌کند، اما در این تابلو و حتی تابلوی بعد تعداد گل‌ها بیشتر است. ونگوگ در این تابلو از انواع گل‌های آفتابگردان از نظر سن و نوع استفاده کرده و بسیاری از کارشناسان بر این باورند که انتخاب گل‌ها و ترکیب‌بندی آن‌ها نشان از این دارند که ونگوگ برای هر گل شخصیتی خاص قائل است. این تابلو 91*72 سانتی‌متر است و اکنون در موزه‌ی آلته پیناکوتک مونیخ نگهداری می‌شود.
ورژن چهارم تابلوهای نقاشی گل‌های آفتابگردان که با زمینه‌ی زردرنگ خود شناخته می‌شود از نظر ترکیب‌بندی تفاوت نسبتاً زیادی با ورژن سوم دارد. یکی از جالب‌توجه‌ترین نکات درباره‌ی این تابلو استفاده‌ی هنرمندانه از رنگ زرد است. ونگوگ استفاده از رنگ زرد را در این تابلو به کمال خود رسانده و اگرچه رنگ زرد تابلو به‌مرور زمان براثر فعل‌وانفعلات شیمیایی درخشش خود را از دست داده، هنوز هم آن‌قدر درخشان است که ساعت‌ها چشم‌ها را به خود خیره کند. این تابلو 92.1*73 سانتی‌متر است و گالری ملی لندن، که نقاشی اکنون در آن نگهداری می‌شود، آن را مستقیماً از خانواده‌ی ونگوگ خریداری کرده است.
تابلوی پنجم از مجموعه‌ی نقاشی گل‌های آفتابگردان کپی‌ای است که خودِ ونگوگ از ورژن سوم کشیده و از نظر ترکیب‌بندی شباهت بسیاری به آن دارد. قطعاً ونگوگ بعد از بررسی دقیق تابلوی قبلی و با استفاده از نظراتی که احتمالاً گوگن درباره‌ی آن داده تغییراتی جزئی را در تابلو داده که البته علی‌رغم جزئی‌بودن در جلوه‌ی تابلو تأثیر چشمگیری داشته‌اند. گل‌ها در ورژن پنجم درخشان‌ترند، به‌ویژه گل‌های میانی ترکیب‌بندی، و بعضاً تلاش شده مرزبندی واضح‌تری بین آن‌ها ایجاد شود. آبی پس‌زمینه‌ی تابلو به‌وضوح بیشتر به رنگ سبز تمایل پیدا کرده و بازتاب نور روی گلدان و گل‌های جلویی در ورژن پنجم حذف شده‌اند. این تابلو 92*72.5 سانتی‌متر است و در موزه‌ی هنر فیلادلفیا نگهداری می‌شود.
تابلوی ششم تابلوهای نقاشی گل‌های آفتابگردان کپی ونگوگ از ورژن سوم است و ترکیب‌بندی بسیار نزدیکی به آن دارد. در این تابلو هم پانزده گل آفتابگردان در انواع مختلف در گلدانی با پس‌زمینه‌ی زردرنگ قرار گرفته‌اند. یکی از تفاوت‌های بارز این تابلو با ورژن سوم استفاده از خطوط قرمز تا قهوه‌ای رنگ برای جداکردن گلدان از زمینه و قسمت پایینی زمینه از قسمت بالایی‌ست. در ورژن سوم ونگوگ در ابداعی خلاقانه از رنگ آبی برای این کار استفاده کرده بود. در این تابلو هم از رنگ‌های درخشان‌تری نسبت به ورژن سوم استفاده شده و باز هم تلاش شده مرز بین گل‌ها و گل‌برگ‌ها با وضوح بیشتری نشان داده شوند و جالب این‌جاست که باز هم بازتاب نور روی گلدان و گل‌های جلویی حذف شده‌اند.
یکی از نکات جالب درباره‌ی این تابلو استفاده از رنگ آبی در مرکز گل میانی سمت راست است، موضوعی که شاید در نظر بسیاری فاقد اهمیت باشد، اما به‌نظرم مهم و قابل‌توجه است، هرچند درباره‌ی چرایی آن به نتیجه‌ی قطعی نرسیده‌ام! یکی از دیگر نکات جالب در ارتباط با این تابلو این است که خودِ ونگوگ با افزودن بخشی از بوم سعی کرده قسمت بالایی تابلو را بلندتر کند، چرا که ظاهراً فضای کافی برای نقاشی بلندترین گل آفتابگردان نداشته است. این تابلو 95*73 سانتی‌متر است و در موزه‌ی ونگوگ آمستردام نگهداری می‌شود.
تابلوی هفتم مجموعه‌ی نقاشی گل‌های آفتابگردان، که کپی‌ای از ورژن سوم است، همان تابلویی است که کارشناسان آن را تقلبی می‌دانند. ظاهراً امیل شوفنکر یا این تابلو را از روی ورژن سوم کشیده یا این تابلو کار نیمه‌تمام ونگوگ بوده که او سعی کرده آن را تمام کند و البته این کار را تنها در مورد این تابلوی ونگوگ نکرده و به‌عنوان یک نقاش مجموعه‌دار در دیگر تابلوهای خریداری‌شده‌ی خود هم تغییراتی را اعمال کرده است. به‌عنوان نمونه تغییراتی که در نقاشی باغ Daubigny ونگوگ هم انجام شده به همین نقاش نسبت داده می‌شود.
امیل شوفنکر دوست پل گوگن و با او همکلاس بوده و به‌واسطه‌ی او با ونگوگ آشنا شده و ظاهراً نقاشی‌های ونگوگ را بسیار مورد بررسی قرار داده است. شوفنکر علاوه‌براین تابلوی ونگوگ مالک تابلوهای معروف دیگری مثل پرتره‌ی پستچی ونگوگ، استراحت ظهر سر کار ونگوگ، پرتره‌ی L’Arlésienne ونگوگ، پرتره‌ی زن اثر سیزان و مسیح زرد گوگن هم بوده است.
کارشناسان با توجه به بعضی نشانه‌ها مثل ساقه‌ی شکسته‌ی غیرحرفه‌ای بالاترین گل در سمت راست، نحوه‌ی ردشدن ساقه‌ی گل از بین برگ در گوشه‌ی پایین سمت چپ و فرم آفتابگردان میانی و با درنظرداشتن این که این تابلو فاقد امضای ونگوگ است و ونگوگ در نامه‌های خود به تئو اشاره‌ای به این تابلو نکرده است آن را کار ونگوگ نمی‌دانند. این تابلو که از هر چهارسو افزایش سایز داده شده است، اکنون 100*76 سانتی‌متر است و در موزه‌ای در توکیو نگهداری می‌شود.
سخن آخر
در این نوشتار نگاهی مختصر به مجموعه تابلوهای نقاشی گل‌های آفتابگردان ونسان ونگوگ یکی از بهترین و شناخته‌شده‌ترین نقاش‌های پست‌امپرسیونیستی داشتم. این مجموعه حرف‌ها برای گفتن دارد، البته هر شخص آن‌ها از نظرگاه خود می‌بیند و تفسیر می‌کند، اما من سعی کردم تا جای امکان از واردکردن برداشت‌های شخصی خود از این تابلوها پرهیز کنم و تنها اطلاعاتی درباره‌ی این نقاشی‌های بی‌نظیر به شما دوستان عزیز ارائه دهم.
بیشتر بخوانید: بهترین نقاشی‌های ونگوگ
