آن‌چه که در ادامه‌ی این نوشتار می‌آید بحثی‌ست پیرامون بهترین آثاری که در راستای آشنایی با فلسفه مارکس وجود دارند؛ اما نکته‌ای که می‌باید حتماً اشاره‌ای به آن داشته باشم این است که بحث سر فیلسوف‌بودن مارکس بسیار است. عده‌ای برآن بوده‌اند که مارکس فیلسوف نبوده‌است. من فکر می‌کنم مارکس فیلسوف بود، لیکن اقتصاددان و البته اندیشمند سیاسی هم بود. بحث نمی‌کنم این‌جا که چرا مارکس فیلسوف بود، اما صرفاً خواهان گفتن این نکته ام که کتاب‌هایی که در ادامه می‌آیند در کل برای آشنایی با هم فلسفه مارکس و هم البته عقاید سیاسی-اقتصادی او مفید اند.
بد نیست این نکته را هم بگویم که کتاب‌های زیر عمدتاً برای آشنایی با مارکسیسم چندان مفید نیستند. مارکسیسم جریانی فلسفی-سیاسی در تاریخ است و فقط به مارکس محدود نیست. فی‌المثل اگر قرار باشد به بحث پیرامون مارکسیسم پرداخته شود باید به لنین، مائو، تروتسکی، لوکاچ و بسیاری دیگر پرداخته شود، اما کتاب‌های زیر عمدتاً برای آشنایی با عقاید خود مارکس مفید اند.
بهترین کتاب‌ها برای آشنایی با عقاید مارکس
سعی می‌کنم ابتدا کتاب‌های ساده‌تر و ابتدایی‌تر و سپس کتاب‌های پیچیده‌تر و ژرف‌تر را معرفی کنم، از این رو اگر هیچ با مارکس آشنایی ندارید بر طبق ترتیبی که در ادامه می‌آید بخوانید:
1- مارکس و آزادی اثر تری ایگلتون
مارکس و آزادی کتابی کم‌حجم است و می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای آغاز راه باشد. این کتاب از سری‌کتاب‌های راتلج است. نویسندگان این کتاب‌ها موظف بوده‌اند که شاخص‌ترین عنصر فلسفه‌ی هر فیلسوف را در کنار نام او جهت عنوان کتاب انتخاب کنند و تری ایگلتون «آزادی» را انتخاب کرده و در کنار نام مارکس آورده‌است.
این کتاب حدوداً 60 صفحه‌ای عمده‌ی عقاید مارکس را فهرست کرده و چنان‌که گفتم گزینه‌ای مناسب برای آغاز راه است. فصل‌های آن به ترتیب عناوین زیر را دارند:
- فلسفه
- انسان‌شناسی
- تاریخ
- سیاست
کتاب مارکس و آزادی را آقای اکبر معصوم‌بیگی به فارسی ترجمه کرده و نشر آگه منتشر ساخته‌است.
2- مارکس اثر پیتر سینگر
سری‌کتاب‌های بنیان‌گذاران فرهنگ امروز کتاب‌هایی مربوط به دهه‌های 70 و 80 میلادی اند. این سری‌کتاب‌ها شامل بسیاری از فلاسفه و نویسندگان تاریخ اند. کتاب مارکسِ این سری را پیتر سینگر نوشته و انصافاً در آن به بسیاری از جنبه‌های فلسفه مارکس پرداخته‌است.
بحث در مورد هگلی‌های جوان، بحث در مورد کمونیسم، بحث در مورد ازخودبیگانگی، بحث پیرامون نقش پول و در کل اقتصاد، بحث در مورد سیر تاریخ و البته پرولتاریا از جمله اساسی‌ترین بحث‌های این کتاب اند.
محمد اسکندری این کتاب را ترجمه کرده و نشر طرح نو منتشر-اش کرده‌است.
3- چگونه مارکس بخوانیم اثر پیتر آزبورن
سری‌کتاب‌های چگونه فلانی بخوانیم از جمله کتاب‌هایی اند که تمرکزشان بیشتر روی متن آثار خود متفکران است. این قضیه برای کتاب چگونه مارکس بخواهیم هم برقرار است. پیتر آزبورن نویسنده‌ی این کتاب پیرامون اساسی‌ترین عناصر در اندیشه‌ی مارکس نوشته‌است. شئ‌وارگی کالا، ازخودبیگانگی، ماتریالیسم، کمونیسم، استعمار و البته سرمایه‌داری از جمله موضوعات اصلی کتاب هستند. این کتاب را امیرهوشنگ افتخاری‌راد ترجمه کرده و نشر رخ‌داد نو منتشر کرده‌است.
4- چرا امروز مارکس را باید خواند؟ اثر جاناتان وولف
چرا امروز مارکس را باید خواند کتابی‌ست عالی برای آشنایی با فلسفه مارکس. این کتاب می‌شد که در مراحل پیشرفته‌تر باشد، اما چون کم‌حجم است – حدوداً 140 صفحه – ترجیح دادم در این مرحله باشد. جاناتان وولف نویسنده‌ی این کتاب باور دارد که مارکس نمرده و هنوز هم می‌باید آثار-اش را مطالعه کرد.
در فصل نخست به کتاب‌های آغازین مارکس و مفاهیمی که عمدتاً در این کتاب‌ها تکرار شده‌اند از جمله بیگانگی، پول، رهایی، لیبرالیسم و موارد این قبیل می‌پردازد. فصل میانی کتاب اختصاص دارد به بحث‌های مارکس در مورد طبقه و البته سرمایه و فصل آخرین ارزیابی‌ای کلی از مارکس است و چرا امروز باید آثار-اش را مطالعه کرد.
این کتاب را شهریار خواجیان به فارسی برگردانده و نشر آشتیان منتشر کرده‌است.
5- کتاب فلسفه‌ی مارکس اثر اتین بالیبار
پنجمین کتابی که فکر می‌کنم می‌تواند کتابی مناسب برای آشنایی با فلسفه مارکس باشد کتاب فلسفه مارکس اثر اتین بالیبار با ترجمه‌ی عباس ارض‌پیما است. این کتاب هم تقریباً کم‌حجم است، اما عمده‌ی مباحث مارکس در آن یافت می‌شوند. خوبی این کتاب این است که برخلاف کتاب‌هایی که در بالا معرفی کردم بیشتر به دیالکتیک و بحث‌های هگلیِ مارکس پرداخته‌است.
فصل نخست کتاب به فلسفه‌ی مارکس می‌پردازد و توضیحی کلی پیرامون اندیشه‌های مارکس و مارکسیسم به طور کلی می‌دهد. در فصل دوم که نام‌اش «تغییر جهان: از پراکسیس تا تولید» است، برخی از مفاهیم اندیشه‌ی مارکس که در کتاب‌های بالا نیامده‌اند مورد بحث قرار می‌گیرند از جمله سوژه و کنش، پراکسیس، ایده‌آلیسم و وحدت کنش.
در فصل سوم با عنوان «ایدئولوژی یا بت‌وارگی: قدرت و انقیاد»، به مباحثی همچون بت‌وارگی کالا، امر نمادین، حقوق بشر و کشاکش نظریه و کنش پرداخته می‌شود.
در فصل چهارم به بحث‌های مهم مارکس پیرامون تاریخ از جمله نفیِ نفی، دیالکتیک و پیشرفت پرداخته می‌شود. فصل آخر هم به‌نوعی نتیجه‌گیری است. نویسنده می‌گوید که باید بپذیریم که در دنیای جدید فلسفه مارکس نامحتمل و بعید می‌نماید و دلایل‌اش را به دست می‌دهد.
این کتاب 175 صفحه‌ای را نشر دیبایه منتشر کرده‌است.
6- کتاب کارل مارکس اثر آلن وود
به یکی از جامع‌ترین و البته طولانی‌ترین کتاب‌های فهرست‌مان پیرامون فلسفه مارکس رسیدیم. آلن وود از مشهورترین اندیشمندان قرن بیستم بود و خیلی‌ها کتاب‌های‌اش را قبول داشتند. یکی از بهترین کتاب‌های‌اش همین کتابی است که پیرامون اندیشه‌ی مارکس نگاشته‌است.
پس از مطالعه‌ی کتاب‌هایی که در بالا معرفی کردم این مرحله بهترین مرحله برای مطالعه‌ی کتاب وود است. تا این‌جا با کلیات فلسفه مارکس آشنا شده‌اید و می‌دانید که بسیاری از واژگان در فلسفه مارکس چه معنایی دارند. می‌دانید که اساس‌های فلسفه‌ی کارل مارکس کدام موارد هستند و البته که با برخی از استدلال‌های سیاسی و اقتصادی مارکس آشنا شده‌اید؛ کتاب وود می‌تواند به دانش‌تان اضافه کند.
در فصل نخست تحت عنوان بیگانگی، به مباحثی همچون مفهوم بیگانگی، چیستی انسان یا همان ذات انسان، تولید انسان و ارتباط بیگانگی با سرمایه‌داری پرداخته می‌شود. این‌ها مباحثی اند که عمدتاً مارکسِ جوان در کتاب دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی به آن‌ها می‌پردازد.
فصل دوم کتاب تحت عنوان ماتریالیسم تاریخی به مفاهیم طبقه، تبیین‌های ماتریالیستی و عاملیت و آگاهی می‌پردازد. در فصل سوم به حق و عدالت از نظرگاه مارکس و البته ارتباط اخلاق و ایدئولوژی پرداخته می‌شود و در فصل چهارم با ماتریالیسم مارکس بیشتر آشنا خواهیم شد. فصل پایانی هم به یکی از اساسی‌ترین بحث‌های مارکس یعنی دیالکتیک اختصاص دارد. آلن وود در این فصل دیالکتیک را در فلسفه‌ی هگل و سپس در آثار مارکس به‌ویژه سرمایه بررسی می‌کند.
این کتاب را خانم شهناز مسمی‌پرست ترجمه کرده و نشر ققنوس منتشر کرده‌است.
7- کتاب مارکس اثر آیزایا برلین
6 کتاب تا این مرحله معرفی کرده‌ام که واقعاً درصورتی‌که به‌خوبی مطالعه شده‌باشند، دانش‌تان در باب اندیشه‌های مارکس را بالا برده‌اند. قرار است به مطالعه‌ی خود آثار مارکس برسیم، اما فکر می‌کنم بد نیست پیش از مطالعه‌ی خود آثار مارکس، دو تا از بهترین کتاب‌ها که هم نثر خوبی دارند و هم البته خیلی سنگین نیستند و می‌توانند به‌صورت ماجرایی با زندگی مارکس آشنای‌تان کنند را مطالعه کنید. یکی از این کتاب‌ها کتاب مارکس اثر آیزایا برلین است.
این کتاب به‌صورت داستان‌وار مروری بر زندگی و البته عقاید مارکس دارد. با جزئیات زندگی مارکس بیشتر آشنا می‌شوید و خیلی از چیزهایی که هیچ‌وقت نشنیده یا نخوانده‌بودید را در این کتاب خواهید خواند. رضا رضایی این کتابِ برلین را ترجمه کرده و از طریق نشر ماهی به دست کتاب‌خوانان رسانده‌است.
8- کتاب کارل مارکس اثر فرانسیس وین
این کتاب هم شکل‌وشمایلی همچون کتاب قبل دارد، اما مفصلتر است و به‌نظر-ام نثر جذاب‌تر و روایت شیرین‌تری دارد. کتابی تقریباً مفصل است و تمرکزی ویژه روی نقش انگلس در عقاید مارکس دارد. این کتاب را خانم شیوا رویگریان به فارسی برگردانده‌است. نشر ققنوس آن را چاپ و منتشر کرده‌است.
9- آثار مارکس
تا این‌جا احتمالاً فهمی عالی از مارکس پیدا کرده‌اید. بهتر است در این مرحله به مطالعه‌ی آثار خود مارکس بروید. این که چه ترتیبی را رعایت کنید فکر می‌کنم دیگر در این مرحله خود شما می‌توانید انتخاب کنید، اما نظر من این است که کتاب‌های مارکس را بر طبق تاریخ انتشارشان بخوانید تا بیشتر با مارکس در مسیر جوانی تا کمال آشنا شوید.
10- کتاب نظریه ارزش مارکس اثر آیزاک ایلیچ روبین
این کتاب کتابی عالی برای بحثی عمیق پیرامون نظریه ارزش مارکس و هرآن‌چه که به آن ارتباط دارد است. کتابی تقریباً 500 صفحه‌ای است و عمدتاً روی مباحث اقتصادی در اندیشه‌ی مارکس متمرکز است. کتاب را زنده‌یاد حسن شمس‌آوری به فارسی ترجمه کرده و نشر مرکز چاپ و منتشر-اش کرده‌است.
11- کتاب نظریه بیگانگی مارکس اثر ایشتوان مساروش
این کتاب را هم شمس‌آوری ترجمه کرده – البته به همراه آقای فیروزمند. اگر کتاب پیشین بیشتر روی مباحث اقتصادی مارکس متمرکز بود، این کتاب بیشتر روی مباحث فلسفی و جامعه‌شناختی در اندیشه‌ی مارکس متمرکز است.
12- کتاب مارکس و هزاره نوین اثر سیریل اسمیت
این هم یکی دیگر از بهترین آثار در راستای آشنایی با فلسفه مارکس است. کتاب خیلی دشواری نیست، اما فکر کردم چون مارکس را در بازه‌ای بزرگ‌تر نگاه می‌کند بهتر است که پس از مطالعه‌ی آن کتاب‌ها که معرفی کردم مطالعه شود. کتاب را فاتح رضایی ترجمه کرده‌است.
13- کتاب مارکس و ویتگنشتاین اثر دیوید روبینشتاین
هیچ کتابی را ندیده‌ام که همچون این کتاب به مارکس به‌مثابه‌ی فیلسوفی بزرگ بنگرد. اغلب کتاب‌ها عمدتاً روی مباحث سیاسی، جامعه‌شناختی و اقتصادی مارکس متمرکز اند، اما روبینشتاین آمده در برخی مباحث فلسفی و جامعه‌شناختی مقایسه‌ای میان مارکس و ویتگنشتاین انجام داده‌است. ذهن و بدن، معرفت‌شناسی، سوبژکتیویسم و ابژکتیویسم در علوم اجتماعی و خودِ اجتماعی از جمله مباحث اصلی این کتاب اند.
خانم شهناز مسمی پرست ترجمه‌اش کرده و نشر نی کتاب را چاپ و منتشر کرده‌است.
14- کتاب مارکس و سیاست مدرن اثر بابک احمدی
بابک احمدی خصوصاً در دوران جوانی مطالعه‌ای بسیار در مورد مارکس و مارکسیست‌ها داشته‌است. این کتاب مارکس و سیاست مدرن‌اش کتابی طولانی و البته بسیار خوب برای آشناییِ بیشتر با عقاید مارکس و نفوذ آن‌ها در دوران پس از مرگ مارکس است. فصول این کتاب از قرار زیر هستند:
زندگی و آثار مارکس
درآمد: مارکس پس از مارکسیسم
بخش اول: نظریه‌ی اقتصادی مارکس و امر سیاسی
- دیالکتیک مدرنیته
- سنجش‌گری و فلسفه
- سنجش خرد سیاسی
- رهیافت ماتریالیستی به تاریخ
- سه مفهوم در نظریه‌ی انتقادی
بخش دوم: مفاهیم و مسائل سیاسی در اندیشه‌ی مارکس
- پرولتاریا و پیکار طبقاتی
- دولت و دموکراسی
- سیاست‌های کارگری
- نظریه‌ی انقلاب و سوسیالیسم
جمع‌بندی
با هم در این نوشتار مروری بر بهترین آثار برای آشنایی با فلسفه مارکس داشتیم. از آثار ابتدایی آغاز کردیم و به آثار خود مارکس و سپس به آثاری جامع و ژرف رسیدیم. در بالا گفتم که این کتاب‌ها صرفاً روی خود مارکس و عقاید-اش متمرکز هستند، این در حالی است که اگر قرار بود به معرفی بهترین آثار برای آشنایی با مارکسیسم می‌پرداختم، کتاب‌هایی دیگر معرفی می‌شدند. در آینده‌ای نه‌چندان دور به این رسته از کتاب‌ها هم خواهم پرداخت.
- همچنین ببینید: بهترین کتاب‌های مارکسیستی
